Vì sao thâm hụt thương mại kéo dài tại Việt Nam?

[Admin]

Vì sao thâm hụt thương mại kéo dài tại Việt Nam?

Thực tế, trong 15 năm qua, Việt Nam đã phải trải qua một giai đoạn thâm hụt thương mại dai dẳng.

Mức thâm hụt thương mại lên mức đỉnh điểm vào năm 2008, khi Việt Nam chịu ảnh hưởng nặng nề từ cuộc khủng hoảng tài chính và những bất ổn của kinh tế vĩ mô quốc tế, với tổng giá trị thâm hụt thương mại là 18 tỉ USD tương đương với 15% GDP.

Suy thoái kinh tế toàn cầu đã đã làm giảm đáng kể nhu cầu đối với hàng nhập khẩu từ các đối tác thương mại lớn của Việt Nam. Xuất khẩu của Việt Nam cũng vì thế mà tổn thương trầm trọng. Mặt khác, tại thời điểm đó, Việt Nam đã thực hiện các “gói kích thích kinh tế” với lượng nguồn lực công đáng kể nhằm hỗ trợ các công ty và thực hiện những dự án của chính phủ. Nhu cầu tăng lên (cả trong đầu tư và chi tiêu của chính phủ) và sự nới rộng khoảng cách tiết kiệm- đầu tư dẫn đến nhập khẩu nhiều hơn, và khiến tình hình cán cân thương mại trở nên tồi tệ hơn.

Các cách giải thích phổ biến cho sự thâm hụt thương mại lớn và dai dẳng ở Việt Nam có thể được chia làm hai nhóm chính. Nhóm đầu tiên nhìn nhận rằng thâm hụt thương mại lớn bắt nguồn chủ yếu từ những điều kiện kinh tế vĩ mô ở Việt Nam, cùng những yếu tố bên ngoài khác.

Thâm hụt thương mại là hậu quả của đầu tư tăng trưởng nhanh chóng, vượt xa tiết kiệm trong nước. Nguyễn Thị Hà Trang (2011) và Bùi Tất Thắng (2011) nhìn nhận sự mất cân đối tiết kiệm - đầu tư ở Việt Nam trong nhiều năm như một nguyên nhân sâu xa của sự mất cân bằng kinh tế vĩ mô lớn ở Việt Nam, bao gồm cả thâm hụt thương mại. Do đó, thâm hụt thương mại có thể được giảm nhờ các chính sách giải quyết vấn đề đầu tư quá mức.

Những chuyên gia khác (Tô Trung Thành, 2012, và Võ, 2011) nhìn nhận việc mở cửa nền kinh tế, giảm các hàng rào thương mại và đầu tư, bao gồm việc thực hiện BTA và việc Việt Nam gia nhập WTO như một trong những yếu tố quan trọng nhất góp phần vào tình trạng thâm hụt thương mại ngày càng tăng.

Một cách giải thích khác là thâm hụt thương mại ở Việt Nam là hậu quả của sự biến dang cấu trúc nền kinh tế. Ngoài việc nhập khẩu vốn hàng hóa, ngành xuất khẩu ở Việt Nam phụ thuộc quá nhiều và nguyên liệu nhập khẩu và đầu vào trung gian để sản xuất và lắp ráp hàng xuất khẩu. Hệ quả là, các ngành xuất khẩu có đặc điểm là phụ thuộc rất nhiều nhập khẩu và giá trị gia tăng trong nước thấp.

Tiếp đó là hậu quả từ thất bại của các ngành xuất khẩu trong việc chuyển lên chuỗi giá trị và đa dạng hóa nhằm thoát khỏi tình trạng xuất khẩu với giá thành thấp, kĩ năng hạn chế, và dựa vào sản xuất hàng loạt và khối lượng hàng hóa.

Theo quan điểm này, việc giải quyết thâm hụt thương mại ở Việt Nam đòi hỏi những cuộc cải cách cấu trúc sâu hơn. Những người ủng hộ quan điểm này còn chỉ ra sự bảo hộ mà các ngành nhập khẩu thay thế được hưởng, những ngành chịu sự chi phối bởi các doanh nghiệp nhà nước, như một yếu tố quan trọng đằng sau sự thâm hụt thương mại lớn và dai dẳng.

Tu Thuy Anh (2011) lập luận rằng FDI ở Việt Nam hầu hết là theo chiều dọc; do đó, thương mại và FDI cần được bổ sung. Vì vậy, gia tăng dòng vốn FDI thường được kết hợp với sự gia tăng kim ngạch xuất khẩu và kim ngạch nhập khẩu. Tuy nhiên, nhìn chung, cho đến gần đây, khu vực FDI là một khu vực xuất khẩu ròng. Có điều này là bởi hầu hết FDI trong những năm đầu thập niên 80 và 90 về cơ bản được định hướng xuất khẩu. Thậm chí, khi FDI phụ thuộc và nguồn đầu vào nước ngoài nhằm đảm bảo chất lượng và tiêu chuẩn sản phẩm, cán cân thương mại ròng vẫn đạt số dương.

Toàn bộ khu vực nước ngoài xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu. Bùi Trường Gia xem việc thay thế nhập khẩu, kết hợp với bảo hộ và hỗ trợ cho các doanh nghiệp nhà nước có định hướng thị trường nội địa, là nguyên nhân quan trọng của thâm hụt thương mại kéo dài và nghiêm trọng tại Việt Nam (Giang, 2011).

Nhiều nhà nghiên cứu (Bùi Trường Giang, 2011, Phạm Thế Anh (2012), và Tô Trung Thành (2012) ) đã dấy lên những mối quan ngại về việc đầu tư quá mức và đầu tư sai mục đích sẽ gây ra những hậu quả trầm trọng cho cán cân thương mại. Một lần nữa, sự biến động của các biến kinh tế vĩ mô quan trọng trong nửa đầu năm 2012 có xu hướng hỗ trợ cho giả thiết này.

Việt Nam đạt được sự cải thiện nhẹ đối với cán cân thương mại không phải do những biện pháp quản lý mà chính phủ Việt Nam vẫn đang áp dụng (mức thuế quan cao đối với “hàng xa xỉ”, kiểm soát tỉ giá hối đoái đối với nhập khẩu), mà do tiêu thụ tư nhân giảm và do đầu tư và chi tiêu của chính phủ giảm. Khi Chính phủ thay đổi chính sách hướng tới chi tiêu nhiều hơn, tình hình cán cân thương mại sẽ có chiều hướng xấu đi.

Vũ Quốc Huy-Khoa Kinh tế Phát triển, Đại học Kinh tế và Đoàn Hồng Quang-World Bank Việt Nam